Άποψη της Μονής Αρκαδίου

Μονή Αρκαδίου

Η Μονή Αρκαδίου ιδρύθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα και ανήκε στην ισχυρή οικογένεια των Καλλεργών. Το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, με εντολή του Ματθαίου Καλλέργη και φροντίδα του ηγούμενου Κλήμη Χορτάτζη, η μονή μετατράπηκε σε κοινόβιο και οικοδομήθηκε ο μεγάλος διπλός ναός. Η εντυπωσιακή πρόσοψη χτισμένη με ισόδομο σύστημα και λαξευτά μοτίβα έχει ως πρότυπο ένα από τα σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Sebastiano Serlio. Το 1866 η μονή έγινε επίκεντρο της επανάστασης των Κρητικών ενάντια στην οθωμανική κυριαρχία. Η ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης της μονής από τον Κωστή Γιαμπουδάκη και ο θάνατος περισσότερων από 300 πολιορκημένων είχαν μεγάλο αντίκτυπο στη διεθνή κοινή γνώμη.

Βιβλιογραφία

Μιχάλης Ανδριανάκης, «Το οικοδομικό χρονικό της Μονής Αρκαδίου», Νέα Χριστιανική Κρήτη 32 (2013), σ. 17-50.

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 274.

Ό. Γκράτζιου, Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή. Η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, Ηράκλειο 2010, σ. 162-163.

Μονή Αττάλης

Η μονή Αττάλης, πάνω από τον κόλπο του Μπαλίου, είναι κτισμένη σε επίπεδα λόγω της έντονης κλίσης του εδάφους. Το καθολικό, που βρίσκεται εκτός του συγκροτήματος, έχει οικοδομηθεί σε τρεις φάσεις από τον 15ο ως τον 17ο αιώνα. Το μοναστηριακό συγκρότημα περιλαμβάνει ακόμα τα κελιά των μοναχών, τράπεζα, ελαιοτριβείο, εργαστήριο κεραμικής, φούρνο, στάβλους· τα περισσότερα από αυτά τα κτήρια έχουν οικοδομηθεί κατά τον 17ο αιώνα. Κοντά στο μοναστηριακό συγκρότημα βρίσκεται κρήνη της ενετικής περιόδου.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 283-4.

Θ. Παλιούρας, «Το μοναστήρι του Προδρόμου στο Μπαλί», Πεπραγμένα του Ε΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Άγιος Νικόλαος 1981), τ. Β΄, Ηράκλειο 1985, σ. 304-321.

'Αποψη της Μονής Αττάλης

Ναός Αγίου Ιωάννη Πρόδρομου

Το καθολικό της μονής Αττάλης είναι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη Πρόδρομο. Έχει οικοδομηθεί σε τρεις φάσεις. Αρχικά κατά τον 15ο αιώνα κατασκευάστηκε μονόχωρος καμαροσκεπής ναός, ο οποίος και τοιχογραφήθηκε. Στη συνέχεια προστέθηκε δεύτερος καμαροσκεπής χώρος στη νότια πλευρά του και κατά τον 17ο αιώνα, το διπλό κτήριο επεκτάθηκε προς τα δυτικά. Η δυτική επέκταση ξεχωρίζει για τη μνημειακή πρόσοψη, κτισμένη με λαξευτούς λίθους σε ισόδομο σύστημα.

Βιβλιογραφία

Ό. Γκράτζιου, Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή. Η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, Ηράκλειο 2010, σ. 159-160.

Το εσωτερικό του δίκλιτου καθολικού

Τράπεζα μονής Αττάλης

Στην τράπεζα του μοναστηριού σώζονται τοιχογραφίες του 17ου αιώνα. Πρόκειται για εξαιρετικά σπάνιο τοιχογραφικό διάκοσμο από αυτή την εποχή, καθώς μετά τον 15ο αιώνα η πρακτική της τοιχογράφησης είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί.

Βιβλιογραφία

I. Spatharakis, Byzantine wall paintings of Crete, vol II. Mylopotamos Province, Leiden 2015, σ. 120-123.

Τοιχογραφία της Τράπεζας

'Αποψη της Μονής Βωσάκου

Μονή Βωσάκου

Η ίδρυση της μονής Βωσάκου τοποθετείται στην ύστερη ενετική περίοδο. Από τα παλαιότερα κτίσματα της μονής είναι η μνημειακή πύλη που φέρει επιγραφή με τη χρονολογία του 1669, καθώς και η περίτεχνη λαξευτή κρήνη του 1673. Μεγάλες επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν στο μοναστήρι στα τέλη του 19ου αιώνα. Τότε, συγκεκριμένα το 1885, κατασκευάστηκε το νέο καθολικό. Στον 20ο αιώνα το μοναστήρι εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε. Το 1997 επανιδρύθηκε και ξεκίνησε η αποκατάστασή του και σήμερα λειτουργεί.

Βιβλιογραφία

Κ. Γιαπιτσόγλου, Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Βωσάκου, Ρέθυμνο 2013.

Ό. Γκράτζιου, Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή. Η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, Ηράκλειο 2010, σ. 162-163.

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 297.

Ρούστικα, Μονή Προφήτη Ηλία

Η μονή του Προφήτη Ηλία νότια του οικισμού Ρούστικα εμφανίζεται στις αρχειακές πηγές στα τέλη του 16ου αιώνα. Η μονή συνδέεται με την οικογένεια των Βλαστών· οικόσημο των Βλαστών, των αρχών του 17ου αιώνα, βρίσκεται εντοιχισμένο σε νεότερο κτήριο στον χώρο. Από τον 17ο αιώνα σώζεται και το κωδωνοστάσιο του ναού με την επιγραφή 1637. Το καθολικό που σώζεται σήμερα οικοδομήθηκε μετά το 1830. Κατά τον 19ο αιώνα κτίστηκαν και τα περισσότερα οικοδομήματα της μονής.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 266.

Άποψη της Μονής Προφήτη Ηλία

Άποψη απο το Νερατζέ Τζαμί

Ρέθυμνο, Νερατζέ Τζαμί (Ωδείο)

Το κτήριο που είναι γνωστό ως Νερατζέ Τζαμί οικοδομήθηκε κατά την ενετική περίοδο ως εκκλησία της μονής του τάγματος των Αυγουστινιανών, αφιερωμένης στην Παναγία. Το 1617 οικοδομήθηκε στα δυτικά του ναού το μικρό παρεκκλήσι, το οποίο αφιερώθηκε στο Corpus Christi. Κατά την οθωμανική περίοδο, η Παναγία των Αυγουστινιανών μετατράπηκε σε τζαμί από τον Γαζή Ντελί Χουσεΐν Πασά, αρχιστράτηγο του οθωμανικού στρατού και κατακτητή του Ρεθύμνου, ενώ το παρεκκλήσι της μετατράπηκε σε βιβλιοθήκη. Το 1890/1 οικοδομήθηκε ο ψηλός μιναρές του τζαμιού. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και μέχρι το 1924, το κτήριο μετατράπηκε σε καταυλισμό προσφύγων και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη. Το 1957 το κτήριο παραχωρήθηκε στον Σύνδεσμο Διάδοσης Καλών Τεχνών και μέχρι σήμερα λειτουργεί ως Ωδείο.

Βιβλιογραφία

Κ. Γιαπιτσόγλου, «Η διαδρομή ενός μνημείου στον χρόνο. Καθολικό της Μονής Santa Maria των Αυγουστινιανών μοναχών-Τζαμί του Γκαζί Ντελί Χουσεΐν Πασά (Νερατζε)-Ωδείο», Η διαδρομή ενός μνημείου μέσα στον χρόνο, Ρέθυμνο: Σύνδεσμος Διαδόσεως Καλών Τεχνών 2008, σ. 1-12.

Αξός, Αγία Ειρήνη

Ο ναός της Αγίας Ειρήνης στην Αξό οικοδομήθηκε σε δύο φάσεις. Αρχικά, κατά τον 14ο αιώνα, οικοδομήθηκε μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός. Στον χώρο αυτό διατηρούνται τοιχογραφίες. Λίγο αργότερα, ο ναός επεκτάθηκε δυτικά με την προσθήκη μονόχωρου τρουλαίου νάρθηκα. Το τύμπανο του τρούλου κοσμείται εξωτερικά με λαξευτά τόξα, τα οποία βαίνουν σε μικρά κιονόκρανα. Σε ένα από τα κιονόκρανα έχει λαξευτεί ασπιδόσχημο οικόσημο των Καλλεργών, στοιχείο που επιτρέπει να υποθέσουμε ότι ο νάρθηκας οικοδομήθηκε με πρωτοβουλία μέλους της ισχυρής αυτής οικογένειας.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 292-3.

I. Spatharakis, Byzantine wall paintings of Crete, vol II. Mylopotamos Province, Leiden 2015, σ. 92-96.

Άποψη του Ναού της Αγίας Ειρήνης

Ναός Αγίου Γεωργίου

Αξός, ναός  Αγίου Γεωγίου

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου. Είναι πιθανόν ότι στο β΄ μισό του 14ου αιώνα προστέθηκε νάρθηκας σε προϋπάρχοντα ναό και στη συνέχεια τοιχογραφήθηκε όλο το κτήριο.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 293.

I. Spatharakis, Byzantine wall paintings of Crete, vol II. Mylopotamos Province, Leiden 2015, σ. 87-91.

Αξός, Άγιος Ιωάννης

Ο κοιμητηριακός ναός του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου γειτνιάζει με την ακρόπολη της αρχαίας Αξού. Είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός και χρονολογείται στον 14ο αιώνα, έχει ωστόσο οικοδομηθεί πάνω στα κατάλοιπα πρωτοβυζαντινής βασιλικής της οποίας έχει ενσωματώσει τμήματα της αψίδας και του ψηφιδωτού δαπέδου. Ο ναός είναι κατάγραφος. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα παράσταση είναι αυτή των κολασμένων στον δυτικό τοίχο. Πρόκειται για απεικόνιση των μαρτυρίων που έπρεπε να υπομείνουν οι αμαρτωλοί μετά τον θάνατό τους. Σε αυτή την παράσταση ως αμαρτωλοί καταγράφονται μεταξύ άλλων «ο βλάσφημος», «η αποστρέφουσα τα νήπια», «ο πόρνος», «η πόρνη», «ο κλέπτης», «οι κοιμώμενοι την Αγία Κυριακή».

Βιβλιογραφία

Τ. Αλμπάνη, «Οι τοιχογραφίες του Αγίου Ιωάννη στην Αξό Μυλοποτάμου», Ειρ. Γαβριλάκη, Γ. Τζιφόπουλος (επιμ.), Ο Μυλοπόταμος από την αρχαιότητα ως σήμερα, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου (Πάνορμο 24-30.10.2003) τ. 5, Ρέθυμνο 2006, σ. 159-196.

I. Spatharakis, Byzantine wall paintings of Crete, vol II. Mylopotamos Province, Leiden 2015, σ. 97-119.

'Αποψη του Ναού του Αγιού Ιωάννη Προδρόμου

Άποψη της Μονής Αρσανίου

Μονή Αρσανίου

Η Μονή Αρσανίου οικοδομήθηκε στα τέλη του 16ου- αρχές του 17ου αιώνα, όπως μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και οι γραπτές πηγές. Το καθολικό που διατηρείται σήμερα οικοδομήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα (1888) προς αντικατάσταση του αρχικού ναού. Από το αρχικό συγκρότημα σώζονται τα κτίσματα της βόρειας πτέρυγας, με χαρακτηριστικά θυρώματα που χρονολογούνται στα 1645. Στη μονή φυλάσσονται παλαιά βιβλία, ευαγγέλια, άμφια, ιερά σκεύη, φορητές εικόνες.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 271-272.

Μ. Τρούλης, Η Μονή Αρσανίου από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα, Ρέθυμνο 1992.

Μονή Χαλέπας

Η μονή του Σωτήρα Χριστού της Χαλέπας ιδρύθηκε στον 16ο αιώνα και αρχικά λειτουργούσε ως γυναικεία μονή. Είναι πιθανόν ότι πολλά από τα οικοδομήματα της μονής καταστράφηκαν μετά την κατάκτηση του Ρεθύμνου από τους Οθωμανούς το 1645. Στη συνέχεια η μονή επαναλειτούργησε ως ανδρική. Το 1673 οικοδομήθηκε η μνημειακή πύλη της μονής και στα μέσα του 18ου αιώνα κατασκευάστηκε η περίτεχνη κρήνη. Κατά τον 19ο αιώνα, η μονή ανοικοδομήθηκε σχεδόν εκ βάθρων, μετά από την πυρπόλησή της κατά την επανάσταση του 1821. Τότε ξεκίνησε και η ανοικοδόμηση νέου, μεγαλύτερου καθολικού χωρίς να προηγηθεί κατεδάφιση του αρχικού διπλού ναού, ο οποίος διατηρήθηκε για λειτουργικούς λόγους. Ωστόσο, η κατασκευή του νέου καθολικού δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, έτσι το ημιτελές κτίσμα περιβάλλει τον παλαιότερο ναό.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 294-5.

Α. Φραϊδάκη, «Μονή Μεταμορφώσεως Χριστού στη Χαλέπα Μυλοποτάμου: το κτηριακό συγκρότημα και οι κατασκευαστικές φάσεις του», Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά, 1-8 Οκτωβρίου 2006), τ. Β3, Χανιά 2011, σ. 177-198.

'Αποψη του καθολικου της Μονής Χαλέπας

'Αποψη του Ναού της Αγίας Παρασκευής

Αγία Παρασκευή Ασωμάτων

Ο ναός της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται βόρεια της Μονής Ασωμάτων στην κοιλάδα του Αμαρίου. Πρόκειται για ναό στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο και χρονολογείται στον πρώιμο 16ο αιώνα. Στη βόρεια κεραία του ναού διατηρείται αρκοσόλιο, δηλαδή, ταφικό μνημείο που στέφεται με τόξο. Στο τύμπανο του τόξου εικονίζεται, σε κακή κατάσταση λόγω φθορών, δεόμενο ζευγάρι. Σύμφωνα με την επιγραφή που συνοδεύει την παράσταση πρόκειται για τον Γεώργιο Χορτάτζη και τη σύζυγό του. Στην όψη της σαρκοφάγου εικονίζεται σκηνή κυνηγιού.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 305.

Κ. Γιαπιτσόγλου, «Ταφικά μνημεία στην ύπαιθρο της Κρήτης: τα αρκοσόλια», Μ. Βακονδίου, Ό. Γκράτζιου, Η γλυπτική στη βενετική Κρήτη (1211-1669), Ηράκλειο, 2021, σ. 152-153.

Μονή Ασωμάτων

Η μονή Ασωμάτων στην κοιλάδα του Αμαρίου ιδρύθηκε πιθανότατα κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, ωστόσο το μοναστηριακό συγκρότημα που σώζεται σήμερα διαμορφώθηκε σταδιακά από τον 17ο ως τον 19ο αιώνα. Σημαντικές επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν και κατά τον 20ο αιώνα όταν το μοναστήρι μετατράπηκε σε Γεωργική Σχολή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το καθολικό της μονής, στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Όπως έδειξε η αρχαιολογική έρευνα, κατά τον 13ο αιώνα οικοδομήθηκε μονόχωρος ξυλόστεγος ναός πάνω στα κατάλοιπα παλαιότερου ναού. Κατά τον 16ο αιώνα η ξύλινη στέγη αντικαταστάθηκε από καμάρα. Στον 20ο αιώνα οικοδομήθηκε ο σταυρικός τρουλαίος ναός ενσωματώνοντας μερικώς τον ναό του 13ου αιώνα.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, «Το έργο της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων», Μ. Ανδριανακης, Ί. Τζαχίλη (επιμ.), Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης. Πρακτικά της 1ης συναντησης, Ρέθυμνο, 28-30 Νοεμβρίου 2008, Ρέθυμνο 2010, σ. 40

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 302.

Άποψη της Μονής Ασωμάτων

Η αρχαία νεκρόπολη

Αργυρούπολη οικισμός

Ο οικισμός της Αργυρούπολης βρίσκεται στη θέση της αρχαίας πόλης της Λάππας, η οποία γνώρισε μεγάλη ακμή κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο και υπήρξε έδρα της ομώνυμης πρωτοβυζαντινης επισκοπής. Κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο, ο οικισμός μετονομάστηκε σε Πόλις και συνεχίζει να ακμάζει, όπως και κατά την ενετική περίοδο. Κοντά στον οικισμό, στη θέση Πέντε Παρθένες, διατηρείται το ελληνορωμαϊκό νεκροταφείο, με τους λαξευτούς τάφους. Στον οικισμό, ο οποίος διατηρεί σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό χαρακτήρα του, υπάρχουν σημαντικά μνημεία από τη ρωμαϊκή, τη βυζαντινή, την ενετική περίοδο και τους νεότερους χρόνους. Εξαιτίας του μνημειακού του πλούτου ο οικισμός έχει κηρυχθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό διατηρητέο μνημείο και προστατεύεται.

Αργυρούπολη, Παναγία Μπαροτσιανή

Ο αρχικός ναός της Παναγίας Μπαροτσιανής οικοδομήθηκε στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκεπή. Ξεχωρίζει για τα λαξευτά υστερογοτθικά μέλη και ιδιαίτερα το τόξο με τα τρίλοβα, διάτρητα, διακοσμητικά στοιχεία. Σπαράγματα τοιχογραφιών του 14ου αιώνα διατηρούνται στο ανατολικό τμήμα του ναού. Στη νότια πλευρά του αρχικού ναού προστέθηκε μικρότερο παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Άννα. Στους νεότερους χρόνους ο ναός επεκτάθηκε προς τα δυτικά.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 263.

'Αποψη του Ναού της Παναγίας Μπαροτσιανής

'Αποψη του Ναού της Παναγίας

Θρόνος, Παναγία

Ο μικρός μονόχωρος ναός της Παναγίας έχει οικοδομηθεί πάνω στα λείψανα τρίκλιτης βασιλικής με ψηφιδωτό δάπεδο, η οποία χρονολογείται στον 6ο αιώνα. Ο ναός της Παναγίας χρονολογείται στον 14ο αιώνα. Στο υπέρθυρο του λαξευτού θυρώματος της δυτικής όψης υπάρχουν δύο οικόσημα της οικογένειας των Καλλεργών. Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο.

Βιβλιογραφία

Κ. Γιαπιτσόγλου, «Ταφικά μνημεία στην ύπαιθρο της Κρήτης: τα αρκοσόλια», Μ. Βακονδίου, Ό. Γκράτζιου, Η γλυπτική στη βενετική Κρήτη (1211-1669), Ηράκλειο, 2021, σ. 152-153.

Αμάρι, Αγία Άννα

Ο διπλός ναός της Αγίας Άννας έξω από τον οικισμό Αμάρι έχει υποστεί πολλές αλλοιώσεις και επεμβάσεις στην πάροδο των αιώνων. Στη νότια πλευρά του αρχικού ναού, ο οποίος ήταν μονόχωρος και ξυλόστεγος, προστέθηκε δεύτερος, επίσης μονόχωρος ναός, σήμερα ερειπωμένος. Στην κόγχη του ιερού του αρχικού ναού διατηρούνται τοιχογραφίες, οι οποίες φιλοτεχνήθηκαν το 1225, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του ναού.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 303-4.

Σ. Παπαδάκη-Oecland, «Οι τοιχογραφίες της Αγίας Άννας στο Αμάρι. Παρατηρήσεις σε μία παραλλαγή της Δεήσεως», ΔXAE 7 (1973-1974), σ. 31-57.

Άποψη του Ναού της Αγίας 'Αννας

'Αποψη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής

Πάνορμο, παλαιοχριστιανική βασιλική

Σε μικρή απόσταση νοτιοδυτικά του οικισμού Πάνορμο σώζονται τα ερείπια μεγάλης βασιλικής. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, νάρθηκα και αίθριο. Στο κέντρο του αιθρίου υπάρχει δεξαμενή και στο ανατολικό τμήμα του νότιου κλίτους κολυμβήθρα.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 283.

Κ. Δ. Καλοκύρης, «Συμπληρωματική ανασκαφή της εν Πανόρμω Κρήτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής», ΠΑΕ 110, 1955 (1960), σ. 321-326.

Ν. Πλάτων, «Η ανασκαφή εν Πανόρμω Μυλοποτάμου Κρήτης», ΠΑΕ 104, 1949 (1951), σ. 109-112.

Ελεύθερνα, ναός Σωτήρα Χριστού και Αγίου Ιωάννη

Ο ναός του Σωτήρα Χριστού οικοδομήθηκε στα τέλη του 12ου αιώνα πάνω στα κατάλοιπα παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Πρόκειται για μικρό, μονόχωρο ναό με ογκώδη τρούλο. Στον τρούλο διατηρείται η παράσταση επιβλητικού Παντοκράτορα, έργο πιθανόν των αρχών του 13ου αιώνα. Μεταγενέστερα, ίσως κατά τον 14ο αιώνα, πραγματοποιήθηκαν επεμβάσεις στον ναό, όπως η διαμόρφωση των δύο λαξευτών θυρωμάτων. Αργότερα, κατά τον 16ο αιώνα, στη νότια πλευρά του αρχικού κτίσματος προστέθηκε δεύτερος μονόχωρος ναός αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη.

Βιβλιογραφία

Μ. Ανδριανάκης, Κ. Γιαπιτσόγλου, Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ. 278.

Μ. Ανδριανάκης, «Χριστιανικά μνημεία Επαρχίας Μυλοποτάμου», Ε. Γαβριλάκη, Ι. Τζιφόπουλος Ιωάννης (επιμ.), Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως Σήμερα. Περιβάλλον, Αρχαιολογία, Ιστορία, Λαογραφία, Κοινωνιολογία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου (Πάνορμο, 24-30 Οκτωβρίου 2003), Ρέθυμνο 2006, σ. 59.

Ν. Τσιβίκης, «Αναζητήσεις στη μεσαιωνική Ελεύθερνα - Ο διπλός ναός του Σωτήρα Χριστού και του Αγίου Ιωάννη και το μοναστήρι της Ελεύθερνας», Ε. Σιουμπάρα, Κ. Ψαρουδάκη (επιμ.), ΘΕΜΕΛΙΟΝ. 24 μελέτες για τον Δάσκαλο Πέτρο Θέμελη από τους μαθητές και τους συνεργάτες του, Αθήνα 2014, σ. 354-365.

'Αποψη του Ναού Σωτήρα Χριστού και Αγίου Ιωάννη