Ανακτορικό κέντρο Ζωμίνθου

Η Ζώμινθος, είναι το μεγαλύτερο ορεινό ανάκτορο των Μινωικών χρόνων, καθώς χτίστηκε σε υψόμετρο 1200 μ. στον Ψηλορείτη. 

Η θέση ανασκάφηκε συστηματικά από τον Καθηγητή Γιάννη Σακελλαράκη και την Επίτιμη  Έφορο Αρχαιοτήτων Δρ. Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη. Η ανασκαφή έφερε στο φως Κεντρικό Κτίριο της Νεοανακτορικής περιόδου (1700-1650 π.Χ), που περιβάλλεται από εκτεταμένο οικισμό μεγαλύτερο των τεσσάρων στρεμμάτων. Τόσο στο κτίριο όσο και στον οικισμό έχουν εντοπιστεί λείψανα της Παλαιοανακτορικής περιόδου (1900-1700 π.Χ.).

Το εντυπωσιακό Κεντρικό Κτίριο αποτελείται από 70 ισόγειους χώρους συνολικού εμβαδού άνω των 1600 τ.μ., πολλοί από τους οποίους διέθεταν δεύτερο ή και τρίτο όροφο. Οι χώροι αυτοί περιλαμβάνουν ιδιωτικούς χώρους διαμονής, δημόσιους χώρους συγκέντρωσης, χώρους λατρείας, εργαστήρια και αποθήκες. Η είσοδος στο Κεντρικό Κτίριο γινόταν από τα βορειοανατολικά και τα νότια. Ο Διάδρομος 10 χώριζε το Κεντρικό Κτίριο σε δύο πτέρυγες, την Ανατολική και Δυτική με προσανατολισμό από Βορρά προς Νότο.

Η Ανατολική πτέρυγα του Κεντρικού Κτιρίου περιλαμβάνει τους Χώρους ανατολικά του κεντρικού Διαδρόμου 10. Στο ανατολικότερο τμήμα, η μεγαλοπρεπής Βόρεια πρόσοψη του κτιρίου, η οποία φέρει κρηπίδωμα, σώζεται σε ύψος άνω των 2.50 μ. και διατηρεί την είσοδο και τα παράθυρά της. Οι Χώροι 1-2 μαζί με τη ράμπα στο Χώρο 64 αποτελούν το Συγκρότημα της ΒΑ εισόδου. Στα νότια αυτών υπήρχε δεξαμενή καθαρμών (Χώρος 3) επιχρισμένη με λευκό και ερυθρό κονίαμα, με μικρή κλίμακα και αγωγό. Στα δυτικά των Χώρων 1-2 βρισκόταν ο Προθάλαμος 4, μέσω του οποίου εισέρχονταν κανείς στα διαμερίσματα 7-9. Οι Χώροι 5 και 6/22 αποτελούσαν πιθανά κλιμακοστάσιο. Ο Χώρος 7 ήταν διώροφος με δάπεδο διαμορφωμένο από σχιστολιθικές πλάκες και πολύχρωμες τοιχογραφίες. Άφθονα πολύχρωμα κονιάματα καθώς και μια κυκλική κατασκευή περιελάμβανε και ο Χώρος 8, ο οποίος έχει χαρακτηρισθεί ως χώρος επεξεργασίας βοτάνων. Ο Χώρος 9, το δυτικότερο από τα τέσσερα διαμερίσματα της βόρειας πρόσοψης, διέθετε βαθμιδωτό βωμό και βόθρο θυσιών καθώς και μια ψηλή  κτιστή κατασκευή άγνωστης χρήσης στην ΒΑ γωνία. Και στο Χώρο 9 εντοπίστηκαν θραύσματα πολύχρωμων κονιαμάτων καθώς και πιθάρια, ακόμη και στον όροφο. Στον Χώρο 25, αμέσως νότια των Χώρων 7-9, εντοπίστηκε πλακόστρωτο δάπεδο και κτιστά θρανία στις τρεις πλευρές. Σημαντικός είναι ο Χώρος 50, που διέθετε μακρύ θρανίο με επένδυση λευκού κονιάματος και κυκλική εστία με πήλινο περιχείλωμα με εγχάρακτη διακόσμηση. Μπροστά από την εστία υπήρχε κίονας ενώ σε άλλο σημείο εντοπίστηκαν λείψανα καμένου, ψηλού ξύλινου καθίσματος. Χρυσό έλασμα με παράσταση πλοίου ήρθε στο φως ακριβώς μπροστά από την εστία. Ο Χώρος 51, στα ανατολικά του Χώρου 50, ήταν φωταγωγός με πολύθυρο. Ενδιαφέροντα ευρήματα τελετουργικού χαρακτήρα από το Χώρο 51, όπως καρποδόχοι, που περιείχαν οστά ζώων, προέρχονται πιθανά από τον όροφο. Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο Χώρος 30/52 που διέθετε προστώο με δύο κίονες. Πίσω από τους κίονες αποκαλύφθηκε κτιστός βωμός θυσιών, κοντά στον οποίο εντοπίστηκαν λείψανα θυσίας μεγάλου ζώου, θραύσματα καδόσχημου αγγείου για τη συλλογή αίματος καθώς και θραύσματα ρυτού σε σχήμα ταύρου. Στο νοτιότερο τμήμα, οι Χώροι 41-42 είχαν μάλλον θρησκευτικό/λατρευτικό χαρακτήρα, ενώ ο Χώρος 43 έχει συνδεθεί με χώρο συγκέντρωσης γυναικών. Ο Χώρος 33 αποτελούσε χώρο τελετουργιών καθώς έφερε τράπεζα θυσιών και αποθέτη θεμελίωσης. Οι Χώροι 45 και 48 αποτελούσαν εξωτερικές βεράντες.  

Στη Δυτική πτέρυγα του Κεντρικού Κτιρίου συγκαταλέγονται οι χώροι στα δυτικά του Διαδρόμου 10. Σημαντικό εκεί είναι το συγκρότημα των Χώρων 13-16, καθώς και οι δομές γύρω από τον μεγάλο κεραμεικό κλίβανο στα ΒΔ. Ο τυφλός Χώρος 13 αποτελούσε κεραμεικό εργαστήριο και περιελάμβανε κτιστή δεξαμενή, δύο γούρνες εντός των οποίων εντοπίστηκε αρχαίος πηλός και ένας κεραμεικός τροχός αλλά και διακόσια πενήντα (250) αγγεία εικοσιτριών (23) διαφορετικών σχημάτων. Στο Χώρο 14 αποκαλύφθηκαν εκατό (100) αγγεία μεταξύ καμένων ξύλων, οστών και υπολειμμάτων καρπών. Ο Χώρος 15 είχε μάλλον λατρευτικό χαρακτήρα καθώς εδώ σε κόγχη εντοπίστηκαν τρία λεπτότεχνα κύπελλα κοινωνίας/ρυτά με διακόσμηση καλαμοειδών καθώς και τμήμα από λίθινα κέρατα καθοσιώσεως. Στο Χώρο 15,  η παρουσία ορείας κρυστάλλου και εργαλείων παραπέμπει στην ύπαρξη εργαστηρίου λίθινων αντικειμένων. Ανατολικά του Χώρου 15 εντοπίζονται οι Χώροι 11-12. Στο βόρειο τοίχο του Χώρου 11, σε  κόγχη του ισογείου, βρέθηκαν ρυτό σε σχήμα χοίρου, ένα από τρία Μινωικής περιόδου που έχουν αποκαλυφθεί έως σήμερα στο κτίριο, πόδια ειδωλίου ταύρου καθώς και αγγεία που υποδηλώνουν ειδική χρήση του χώρου. Στον όμορο Χώρο 12 εντοπίστηκαν πήλινα αγγεία εν είδει κύμβης, μήκους 1μ.

Σημαντικός είναι ο Χώρος 26/53, ο οποίος αρχικά ήταν ενιαίος με δύο κίονες. Δύο θρανία περιέτρεχαν τον βόρειο και δυτικό τοίχο του ενιαίου χώρου. Κάτω από το δυτικό θρανίο εντοπίστηκε λίθινος ενεπίγραφος βωμίσκος με Γραμμική Α΄ γραφή, ενώ στην ΝΑ γωνία του χώρου καθώς και σε κόγχη του ανατολικού τοίχου βρέθηκε πλήθος χάλκινων ιερατικών σκευών μεταξύ των οποίων διπλοί πελέκεις και θυμιατήριο. Δυτικά του Χώρου 26/53, βρίσκεται το συγκρότημα των Χώρων 49, 19 και 28. Ο Χώρος 49 ήταν πλακόστρωτος και διώροφος και από τον όροφό του προήλθαν αντικείμενα λατρευτικού χαρακτήρα. Ο Χώρος 19, αποτελούσε πλακόστρωτο φωταγωγό με τέσσερις πεσσούς και θρανίο. Από τον όροφο του Χώρου 28 προήλθαν σημαντικότατα ευρήματα, όπως χάλκινα ειδώλια λατρευτών, σφραγίδες με υδρόβια πτηνά, λέοντα και σκορπιό, κοσμήματα, πιθανά ως αφιερώματα, και πλήθος αγγείων κατανάλωσης τροφής και ποτών, υποδεικνύοντας τον λατρευτικό χαρακτήρα του χώρου. Δυτικά του Χώρου 28, οι Χώροι 27 και 58 αποτελούσαν πιθανά χώρους τροφο-παρασκευής, όπως εν μέρει και ο Χώρος 17. Κατά μήκος του δυτικού του τοίχου του Χώρου 17, πάνω σε λίθινο χαμηλό θρανίο, εντοπίστηκαν χάλκινα, μολύβδινα και ασημένια μικροαντικείμενα ενδεικτικά μεταλλουργικής δραστηριότητας. Στα ανατολικά, ο Χώρος 35Β αποτελούσε κλιμακοστάσιο ενώ ο 35Α έσωζε σπαράγματα τοιχογραφιών με θαλάσσιο και φυτικό θέμα. Ο Χώρος 37 ήταν πλακόστρωτος και υπόστυλος με τέσσερις (4) κίονες και θρανία και έφερε στον όροφο πλινθόκτιστο ερμάριο. Ο Χώρος 39, περιείχε πέντε (5) κίστες κατασκευασμένες από λίθινες πλάκες στο ισόγειο, οι οποίες βρέθηκαν άδειες. Στη δυτική γωνία του κτιρίου, ο Χώρος 47 ήταν πολυώροφος. Στο Χώρο 47Γ εντοπίστηκε τελετουργικός βόθρος καθώς και θραύσματα λίθινης τράπεζας προσφορών. Πολύ ενδιαφέρων είναι ο Χώρος 58, με πλήθος πίθων στον όροφο  και τελετουργικό βόθρο, τον οποίο περιέτρεχαν θρανία, στο ισόγειο.

Βιβλιογραφία

Σαπουνά-Σακελλαράκη, Έ. (2016). Προσκύνημα στη Ζώμινθο. Ο Mινωικός πλούτος του Ψηλορείτη, Αρχαιολογία και Τέχνες, περ.Β’ τ.120 (Απρίλιος 2016), 22-43.

Σαπουνά-Σακελλαράκη, Έ. (2022). Ζώμινθος- Ένα ανάκτορο στο. βουνό. Αθήνα : ΦΩΤΟΛΙΟ.