Λιβάδια, ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου - Ψηφιακές Πολιτιστικές Διαδρομές Ρεθύμνου

Άποψη του ναού από ανατολικά. Αεροφωτογραφία

Λιβάδια, ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου και Ευαγγελισμού Θεοτόκου

Ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου και του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου είναι διπλός με ευρύ νάρθηκα στα δυτικά. Έχει οικοδομηθεί σε τρεις φάσεις. Αρχικά, κατά τον 14ο αιώνα οικοδομήθηκε μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός αφιερωμένος στον Μιχαήλ Αρχάγγελο, στη συνέχεια, στα τέλη του 14ου αιώνα ή στις αρχές του 15ου, προστέθηκε στα δυτικά του αρχικού κτηρίου εγκάρσιος νάρθηκας και σε μια τρίτη φάση, στις αρχές του 17ου αιώνα, προστέθηκε το βόρειο κλίτος, έτσι το κτήριο πήρε τη σημερινή του μορφή. Ο αρχικός ναός και ο νάρθηκας είναι τοιχογραφημένοι. Στην είσοδο του νάρθηκα υπάρχει ανάγλυφο το οικόσημο της οικογένειας των Καλλεργών, ενώ άλλο ένα γραπτό οικόσημο της οικογένειας έχει εντοπιστεί στο εσωτερικό του νάρθηκα.

Ο αρχικός ναός

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του αρχικού, νότιου, ναού διατηρείται σε αποσπασματική κατάσταση.

Στην αψίδα διατηρούνται ίχνη από παράσταση Δέησης. Στο μέτωπο του ανατολικού τοίχου σώζεται ο αρχάγγελος Γαβριήλ από την σκηνή του Ευαγγελισμού και κάτω από αυτόν η μορφή του πρωτομάρτυρα Στέφανου. Στην καμάρα του ναού διακρίνονται οι παραστάσεις του χριστολογικού κύκλου: Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση, Βαϊοφόρος, Σταύρωση, Ανάσταση και πιθανότατα η Ανάληψη. Κάτω από τις παραστάσεις αναπτύσσεται ζώνη με προτομές αγίων σε στηθάρια (εντός κύκλων). Στην κατώτερη ζώνη θα υπήρχαν οι μορφές όρθιων αγίων οι οποίες σήμερα δεν διατηρούνται. Στον νότιο τοίχο ξεχωρίζει η μορφή του Αρχάγγελου Μιχαήλ σε τιμητική θέση κάτω από γραπτό τόξο, καθώς και σπαράγματα μορφής χωρίς φωτοστέφανο, που ίσως ανήκει σε δωρητή.

Τοιχογραφημένος ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου

Ο τοιχογραφημένος νάρθηκας

Ο νάρθηκας

Ο νάρθηκας του ναού είναι κατάγραφος. Διατηρούνται παραστάσεις από τον κύκλο της Δευτέρας Παρουσίας, την παιδική ηλικία, τα θαύματα και τις μεταναστάσιμες εμφανίσεις του Χριστού, τον κύκλο του Αρχάγγελου Μιχαήλ, μορφές αγίων, καθώς και μια μνημειακή παράσταση της Ρίζας Ιεσσαί, δηλαδή το γενεαλογικό δέντρο της ενσάρκωσης του Χριστού.

Νάρθηκας: εγχάρακτη επιγραφή του ιστοριογράφου Μανουήλ

Στον νάρθηκα δίπλα στη μορφή του Αγίου Αντωνίου εντοπίστηκε χάραγμα με το όνομα του Μανουήλ ιστοριογράφου (ζωγράφου). Η εγχάρακτη επιγραφή, αντί μιας φροντισμένης γραπτής, επιτρέπει να υποθέσουμε ότι αυτή είναι μεταγενέστερη της τοιχογράφησης. Συνεπώς, ο Μανουήλ δεν ταυτίζεται με τον ζωγράφο που φιλοτέχνησε τον νάρθηκα· πιθανότατα πρόκειται για κάποιον επισκέπτη του ναού, ο οποίος δήλωσε με αυτόν τον τρόπο την παρουσία του.

Εγχάρακτη επιγραφή του ιστοριογράφου Μανουήλ στον νάρθηκα

Το γραπτό οικόσημο Καλλεργών.

Νάρθηκας: οικόσημο των Καλλεργών

Στον νάρθηκα του ναού, στο φουρούσι του βόρειου σφενδονίου αποκαλύφθηκε γραπτό οικόσημο της οικογένειας των Καλλεργών, μιας από τις σημαντικότερες αρχοντικές κρητικές οικογένειες που κατείχε εκτεταμένα φέουδα στο νησί επί Ενετοκρατίας. Το οικόσημο ανήκει στον τύπο της απλής τριγωνικής ασπίδας· φέρει λευκούς και κυανούς τελαμώνες (διαγώνιες ταινίες) σε εναλλαγή. Γραπτά οικόσημα των Καλλεργών υπάρχουν και στον ναό της Παναγίας στον Μέρωνα Αμαρίου.

Νάρθηκας: το όνειρο του Ιωσήφ

Στο κεντρικό τμήμα του νάρθηκα υπάρχουν παραστάσεις από την παιδική ζωή του Ιησού.

Ξεχωρίζει η παράσταση του Ονείρου του Ιωσήφ, όπου Άγγελος Κυρίου υπαγορεύει στο Ιωσήφ να διαφύγει με την οικογένειά του στην Αίγυπτο. Η παράσταση συνοδεύεται από μακροσκελή επιγραφή από το αντίστοιχο ευαγγελικό χωρίο.

Tο όνειρο του Ιωσήφ

Κτητορική επιγραφή

Στο βόρειο κλίτος του ναού, το οποίο είναι αφιερωμένο στην Παναγία, διατηρείται επιγραφή εγχάρακτη σε λίθο σφενδονίου, στην οποία δηλώνεται το έτος κατασκευής του κλίτους και ο δωρητής που μερίμνησε για την κατασκευή του. Συγκεκριμένα σημειώνεται ότι κατασκευάστηκε το 1603 από τον ιερέα Γεώργιο Μπροχεράρη:

ΑΧΓ (1603) ΕΚΤΙΣΘΗ ΥΠΑΡΧ(ΟΥ)ΣΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΥΠΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΕΡΕΩΣ ΜΠΡΟΧΕΡΑΡΗ.